این نوع پوشش تزئینی سطوح از ترکیب و نشاندن چندضلعی‌های منظم هندسی بر بستری از چوب به دست می‌آید. زمان آغاز این هنر به‌طور دقیق مشخص نیست و چه مکان و منطقه‌ای خاستگاه اولیه آن بوده به‌طور دقیق مشخص نشده است. قدمت خاتم‌سازی در شیراز به حدود هزار سال قبل می‌رسد که منبر مسجد جامع عتیق شیراز از خاتم بوده است. هنر خاتم‌سازی نیز مثل سایر رشته‌های صنایع‌دستی در دوره صفویه رونق و رواج داشته است و در دوره قاجاریه به علت عدم توجه به این هنر از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و در سده‌های گذشته هنرمندان خاتم‌ساز شیرازی صندوقچه‌های خاتم بسیار نفیسی جهت مرقد مطهر امامان در عراق را ساخته‌اند و در اوایل دوره پهلوی اول خاتم‌کاری کاخ مرمر توسط هنرمندان چیره‌دست شیرازی انجام شده است.
کیفیت و اصالت خاتم شیراز زبانزد خاص و عام بوده و خاتم‌های اصیل ساخته‌شده در شیراز دارای عمر بیشتری نسبت به مشابه آن در دیگر شهرها است. این ویژگی‌ها که خاتم شیراز را به نسبت دیگر شهرها امتیاز داده است تفاوت در انجام مراحل کار و موادی است که استفاده می‌شود.
افزودن ورقه‌ای نازک از چوبی نرم و انعطاف‌پذیر (آستر) مانند چوب تبریزی به پشت برگه‌های خاتم (اصطلاحاً خاتم آستردار)، استفاده از چسب مرغوب (چسب سریشم) در تمامی مراحل خاتم‌سازی و خاتم چسبانی، صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم، یکنواخت بودن رنگ و مصالح به‌کاررفته در ساخت خاتم، عدم تغییر دررنگ و شکل، مشخص نبودن ترمیم کاری‌ها و بتونه‌کاری‌ها در سطح کار، قرینه بودن تمامی گل‌ها و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع، دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح، استفاده از لایه و ورقه مسی در بین گل‌های خاتم جهت استحکام و پایداری بیشتر خصوصاً به دور شش‌ضلعی‌ها ازجمله ویژگی‌های خاتم شیراز است.
هم‌اکنون هنر خاتم‌سازی در شهرهای اصفهان و تهران نیز رایج است. در هنر خاتم‌سازی از مواد گوناگونی از قبیل عاج، استخوان، برنج و گاهی طلا و نقره استفاده می‌شود. ابتدا چوب، استخوان یا فلز را به‌صورت منشورهای مثلث القاعده می‌برند و آن‌ها را به نحوی کنارهم قرار می‌دهند که برش عرضی آن‌ها اشکال هندسی منظمی را به وجود آورد. زیرا شکل عمومی بیشتر خاتم‌ها را نقوش هندسی تشکیل می‌دهد. سپس این برش‌ها را با نظم و دقتی خاص در کنار هم به‌وسیله چسب چوب یا سریشم روی ورقه نازکی از چوب می‌چسبانند و نهایتاً ورقه را بر اشیاء گوناگونی مانند میز، صندلی جعبه، قاب و... می‌نشانند و پس استادکار، پالیش سطوح خاتم‌کاری شده با جلادهنده هایی مانند سیلر، کیلر و پلی‌استر را انجام می‌دهد تا هم با ایجاد لایه‌ای شیشه‌ای، زیبایی اثر را افزون کند و هم خاتم در برابر سایش‌های طبیعی و مصنوعی، حفظ شود.
اخیراً خاتم‌های خطی نیز ساخته می‌شود که در آن کلماتی مانند اسماء متبرکه به‌عنوان نقش ظاهر می‌شوند. در خاتم‌های نفیس قسمت‌های فلزی از طلا و یا نقره تشکیل می‌شود و به‌جای استخوان در ساخت آن‌ها از عاج استفاده می‌شود. مرغوب‌ترین خاتم به «پره وارو» و «سیم‌دار» مشهوراست. چوب‌های فوفل، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، بقم، نارنج و چوب شمشاد و فلزهای مفتول طلایی یا نقره‌ای، مس، برنج، آلومینیوم و استخوان‌های ساق پا و دست شتر و اسب، عاج فیل و استخوان مصنوعی ازجمله موادی هستند که در خاتم‌سازی استفاده می‌شوند.
رنگ‌ها در خاتم عنصری بسیار مهم هستند در تهیه رنگ سبز از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه استفاده می‌شود. استخوان‌های بریده‌شده را در ظرف حاوی محلول رنگی می‌ریزند و مدت 6 ماه در معرض نور خورشید قرار می‌دهند، امروزه به‌جای استخوان شتر اغلب از چوب نارنج و برای رنگ کردن آن از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم استفاده می‌کنند.
سطح خاتم به‌منظور براق شدن و حفاظت دربرابر رطوبت، گرما و سرما روغن‌کاری می‌شود که درگذشته بیشتر از روغن جلا یا سندروس (شیره درخت کاج) استفاده می‌شده است بعدها از روغن هاویلوکس و امروز نیز از پلی‌استر استفاده می‌شود. گل‌های به‌کاررفته در خاتم نیز تنوع بسیاری دارد به‌طوری‌که خاتم‌ها از نظر تنوع نقوش به پره وارو، پره‌ای، نه گلی لایه دار، شش و لوز، بته‌جقه‌ای، خیابانی، طاقی، قمی، جناقی و دوررنگ و از نظر حاشیه به شش گلی، جویی، بازو بندی، طوره دار، شمسه دار و تخمه دار تقسیم‌بندی می‌شوند.
* گزارش از احمد بهمنی، کارشناس ارشد صنایع‌دستی
انتهای پیام/
